Jaka będzie przyszłość obszaru badawczego, który stał się tak kontrowersyjny? – pyta prof. François Grosjean, wybitny francuski językoznawca, emerytowany profesor Uniwersytetu w Neuchâtel w Szwajcarii.
Od kilku lat często piszemy o odkryciach, które na nas samych zrobily duże wrażenie, a które określane są jako „przewaga dwujęzycznych” (bilingual advantage). Wedle tej hipotezy doświadczenie polegające na używaniu na co dzień dwóch, lub większej liczby języków – wybieraniu jednego przy równoczesnym „wyhamowywaniu” innych – wzmacania kontrolę poznawczą (określaną również jako funkcje wykonawcze). Funkcje wykonawcze są zaangażowane w szereg złożonych procesów poznawczych jak np. uwagę, hamowanie, monitoring (por. tu). Owa przewaga dwujęzycznych, którą zaobserwowano w eksperymentach przeprowadzonych z udziałem dorosłych i dzieci, zdaje się mieć również wpływ na tzw. rezerwę poznawczą. Jest to mechanizm chroniący nas przed spadkiem możliwości poznawczych, który – jak wynika z badań – opóźnia wystepowanie objawów demencji u osób dwujęzycznych o kilka lat (por. tu i tu).
Jak napisała Aneta Pavlenko w jednym z wcześniejszych postów, pierwsze odkrycia „pozyskały sobie nasze serca i umysły” stanowiąc odmianę po informacjach nt. niekorzystnego wpływu dwujęzyczności, jakie można było znaleźć w literaturze pochodząceh z pierwszej połowy zeszłego wieku. Czy jednak wahadło nie wychyliło się za daleko na korzyść dwujęzyczności? – pyta Pavlenko i donosi nam o gorącej atmosferze, jaka towarzyszy debacie, która rozgorzała na temat ‘przewagi dwujęzycznych’. Generalnie debata ta sprowadza się do tego, że wielu zespołom badawczym nie udało się zreplikować wyników wcześniejszych badań, co zasiało w ich umysłach wątpliwości na temat prawdziwości samego efektu .
W połowie zeszłego roku, Keneth Paap, Hunter Johnson i Oliver Sawi opublikowali bardzo krytyczny artykuł przeglądowy na łamach prestiżowego czasopisma Cortex, poświęconego neuronauce. W artykule tym w następujący sposób poddają oni w wątpliwość istnienie jakiejkolwiek przewagi dwujęzycznej: „Jest bardzo prawdopodobne, że przewaga w FW (funkcjach wykonawczych) związana z dwujezycznością nie istnieje. Jeśli natomiast istnieje, jest ograniczona do specyficznych aspektów dwujęzycznych doświadczeń, które wzmacniają tylko konkretne komponenty FW. Te warunki – jeśli istnieją – muszą dopiero zostać zidentyfikowane”.
Redaktorzy Corteksa, zamiast po prostu opublikować ten artykuł i pozwolić mu żyć życiem właściwym dla artykułów naukowych, poprosili przedstawicieli 21 zespołów badawczych o napisanie komentarza na jego temat w „Bilingualism forum”. Krótkie teksty, które niedawno ujrzały światło dziennie, są niezwykle interesujące i pokazują, z jak złożoną debatą mamy do czynienia. Na początek, kilku autorów wyraziło swoje zaniepokojenie sytuacją, w jakiej znalazł się ten obszar badawczy. Np. Eric-Jan Wagenmakers z Uniwesytetu Amsterdamskiego pisze: […] nawet najbardziej beznamiętny czytelnik poczuje się przytłoczony sugestią, że wysiłek badawczy wielu osób zajmujących się przewagą osób dwujezycznych w funkcjonowaniu poznawczym był stratą czasu, energii i środków. Sytuacja ta miałaby głębokie i negatywne konsekwencje, które sięgnęłyby daleko poza ten obszar badawczy…”.
Można by tu pomyśleć o wpływie, jaki sprawa ta będzie miała nie tylko na prasę naukową, której zadaniem jest informowanie laików o postępie badań nad językiem, ale także na wiele stron internetowych, blogów stawiających sobie za cel promocję dwujęzyczności i dwukulturowości, które pisały o wcześniejszych nowatorskich odkryciach, co było także i naszym udziałem. Virginia Mueller Gathercole z Florida International University stawia tę sprawę jasno: „Jedną z niewypowiedzianych do tej pory kwestii, która niewątpliwie pojawi się już wkrótce, to niebezpieczeństwo odwrócenia się pozytywnego trendu w pisaniu o dwujęzyczności, jaki był skutkiem badań nad funkcjami wykonawczymi.”
Lista problemów, jakie wyłaniają się z tych komentarzy jest długa. Jest wśród nich zarówno tendencyjność czasopism naukowych (artykuły z badań, w ramach których nie udało się zreplikować oryginalnych wyników, albo nie były wysyłane do redakcji czasopism naukowych, albo były przez te redakcje odrzucane), jak i wady dotyczące konstrukcji samych eksperymentów, np. użycie zadań, które cechuje niska trafność kryterialna, użycie zbyt małych grup badanych, zastosowanie wątpliwych metod statystycznych, ogłaszanie wyłącznie eksperymentów, które dały pozytywne wyniki itp.
Dwa wątki przewijają się stale przez te zarzuty. Pierwsza dotyczy braku jasnego wytłumaczenia, dlaczego dwujęzyczność miałaby mieć wpływ na kontrolę poznawczą. Barbara Treccani i Claudio Mulatti piszą: „… jednym z głównych problemów literatury przedmiotu jest brak jasnej, przekonującej, dobrze udokumentowanej i powszechnie uznanej teorii tłumaczącej, w jaki sposób mechanizmy odpowiedzialne za posługiwanie się dwoma językami miałyby wpływać na funkcje wykonawcze. Naukowcy opowiadający się za „przewagą dwujęzycznych” … przyjęli za pewnik istnienie jakiegoś rodzaju relacji pomiędzy mechanizmami, które pozwalają osobie dwujęzycznej posługiwanie się dwoma językami i tymi, które umożliwiają sprawowanie selekcji i kontroli nad innymi procesami. Natura tej relacji nie jest zazwyczaj szczegółowo opisywana i tym samym nie jest jasna.”
Inną kwestią, wcześniej wspomnianą przez badaczy takich jak Virginia Valian, jest to, że na rozwój i sprawność kontroli poznawczej ma wpływ wiele czynników takich, jak inteligencja, wykształcenie, sposób życia, w tym aktywność społeczna i rozrywki (np. muzyka czy ćwiczenia fizyczne), bogate życie towarzyskie itd. Tym samym pojawia się problem przyczynowości; Raymond Klein nawet stwierdził „… jest równie prawdopodobne, że osoby z lepiej rozwiniętymi funkcjami wykonawczymi, były w stanie lepiej nauczyć się posługiwać dwoma językami”.
Czy więc badania na ten temat powinny zostać zaniechane, a naukowcy powinni zająć się czymś innym? Nie – odpowiada wielu komentatorów poddając pomysły na dalsze badania. Możliwości osób dwujęzycznych powinny być lepiej badane, jednojęzyczni i dwujęzyczni biorący udział w eksperymentach powinni być dobierani ze względu na większą liczbę zmiennych, w celu uzyskania przekonujących dowodów powinny zostać użyte różnorodne zadania, zastosowane bardziej odpowiednie i bardziej wyrafinowane metody statystyczne, powinny być publikowane wyniki badań, których nie udało się zreplikować, itp. Dodatkowo, naukowcy powinni być zachęcani do prowadzenia badań podłużnych (polegających na wieloletniej obserwacji – przyp. red.) Jak piszą Ping Li i Angela Grant z Pennsylvania State University: Badania podłużne pozwalają śledzić zmiany zachodzące u tej samej osoby, bez względu na jej wcześniejszą historię znajomości języków czy zdolności poznawcze w określonym przedziale czasowym – od braku znajomości, do niskiej biegłości posługiwania się językiem obcym, aż po wysoką. Równocześnie zdolności związane z kontrolą poznawczą mogłyby być mierzone wielokrotnie w ramach tego samego przedziału czasowego”. O takim badaniu piszemy we wcześniejszym poście (kliknij tuj) i ono wskazuje na istnienie „przewagi poznawczej”.
Ostatnie słowo oddajmy przedstawicielom dwóch różnych zespołów badawczych. Evy Woumans and Wouter Duyck piszą: „… dyskusja nie powinna dotyczyć problemu, czy istnieje „przewaga dwujęzyczna”, ale tego, jakie czynniki wpływają na jej ujawnianie się”. Tymczasem Jared Linck konstatuje: „Oczekiwałbym, że badacze sformułują bardziej szczegółowe hipotezy i użyją bardziej wyrafinowane metody badawcze, które dadzą nam bardziej zniuansowany obraz skomplikowanych związków pomiędzy procesami poznawczymi i doświadczeniem językowym”.
Oczekując na wyniki takich badań, warto zapoznać się z licznymi innymi zaletami dwujęzyczności (por. tu). Badania nad „ przewagą dwujezycznych” powinny się stać się elementem szerszego przedsięwzięcia, jakim jest naukowa analiza wielu korzyści płynących ze znajomości dwóch, lub więcej języków.
Bibliografia:
Paap, Kenneth R., Johnson, Hunter A.,& Sawi, Oliver (2015). Bilingual advantages in executive functioning either do not exist or are restricted to very specific and undetermined circumstances. Cortex, 69, 265-278.
Bilingualism Forum (2015). Cortex, 73, 330-377.
Valian, Virginia (2015). Bilingualism and cognition. Bilingualism: Language and Cognition, 18, 3-24.
Tekst pochodzi z bloga François Grosjeana Life as a Bilingual. Przedruk za zgodą Autora.
Copyright by François Grosjean
